Portal Orzeczeń Sądu Okręgowego w Olsztynie

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 17 października 2024 r.

Sąd Okręgowy w Olsztynie I Wydział Cywilny

w składzie następującym:

Przewodniczący:

sędzia Rafał Kubicki

po rozpoznaniu w dniu 17 października 2024 r. w Olsztynie na posiedzeniu niejawnym

sprawy z powództwa K. S. i J. S.

przeciwko Bankowi (...) S.A. w W.

o ustalenie i zapłatę z żądaniami ewentualnymi ustalenia i zapłaty

I.  postanawia zamknąć rozprawę,

II.  ustala nieistnienie stosunku prawnego powstałego na podstawie umowy o kredyt hipoteczny nr (...)/ (...), sporządzonej 18 stycznia 2007 r, zawartej pomiędzy stronami 23 stycznia 2007 r.,

III.  zasądza od pozwanego Banku (...) S.A. w W. na rzecz powodów: K. S. i J. S. kwoty: 104.207,60 zł (złote polskie) oraz 40.859,97 CHF (franki szwajcarskie) z ustawowymi odsetkami za opóźnienie za okres od 3 lipca 2023 r. do dnia zapłaty,

IV.  zasądza od pozwanego solidarnie na rzecz powodów kwotę 18.353,48 zł tytułem zwrotu kosztów procesu z ustawowymi odsetkami za opóźnienie za okres od dnia uprawomocnienia się tego orzeczenia o kosztach procesu do dnia zapłaty.

sędzia Rafał Kubicki

Sygn. akt: I C 1044/23

UZASADNIENIE

K. S. i J. S. pozwali w dniu 3.07.2023 r. Bank (...) S.A. z siedzibą w W., żądając:

V.  ustalenia nieistnienia stosunku prawnego powstałego na podstawie umowy o kredyt hipoteczny nr (...)/ (...), sporządzonej 18.01.2007 r, zawartej pomiędzy stronami 23.01.2007 r.,

VI.  zasądzenia kwot: 104 207,60 zł (suma: rat kapitałowo-odsetkowych, składek ubezpieczenia na życie, opłat z tytułu refinansowania ubezpieczenia pomostowego, składek z tytułu ubezpieczenia nieruchomości oraz opłat z tytułu wyceny nieruchomości) i 40 859,97 CHF (suma rat kapitałowo-odsetkowych spełnionych
w walucie obcej) z ustawowymi odsetkami za opóźnienie za okres od dnia wniesienia powództwa do dnia zapłaty.

Zgłosili ponadto szereg żądań ewentualnych, których wymienienie nie jest konieczne
z uwagi na to, że wystarczające okazało się rozpoznanie w wyroku żądań głównych. Żądania ewentualne w zakresie nadpłat zostały zmodyfikowane pismem procesowym
z 8.02.2024 r. (k. 563).

W uzasadnieniu wskazali, że umowa jest nieważna wskutek zawartych w niej postanowień (klauzule indeksacyjne), które naruszają treść art. 385 ¹, art. 353 ¹, art. 56, art. 359, art. 58 § 1 i 3 k.c. oraz 69 prawa bankowego.

Pozwany wniósł o oddalenie powództwa w całości, kwestionując je co do zasady, jak i co do wysokości. Pozwany zaprzeczył, aby:

- Umowa (lub jakiekolwiek jej postanowienie) była sprzeczna z k.c., w szczególności
z art. 353 ¹ k.c., art. 358 § 1 i 2 k.c., przepisami ustawy Prawo bankowe,
w szczególności z art. 69 ust. 1 tej ustawy;

- Umowa była nieważna;

- Umowa zawierała jakiekolwiek postanowienia abuzywne (niedozwolone);

- Powód nie był związany jakimkolwiek postanowieniem umownym;

- kwestionowane postanowienia Umowy nie zostały indywidualnie uzgodnione;

- warunki Umowy nie podlegały negocjacjom;

- Powód nie miał możliwości jakichkolwiek negocjacji warunków Umowy;

- Bank nie wypełnił jakichkolwiek obowiązków informacyjnych, w szczególności
w zakresie ryzyka związanego z zaciągnięciem kredytu, zmian kursu walutowego, zmiennej stopy procentowej i ich wpływu na wykonywanie Umowy;

- Bank narzucił Powodowi jakiekolwiek rozwiązanie, w szczególności indeksację;
- Pracownik Banku rekomendował Powodowi rozwiązanie w postaci kredytu indeksowanego do (...);

- Powodowi nie przedstawiono rzetelnej informacji nt. jego praw i obowiązków;

- Powodów nie poinformowano o rzeczywistym zakresie ryzyka związanego z Umową;
- Bank pobrał od Powoda „ukryte" wynagrodzenie;

- spread stanowił zysk Banku; Powodowi nie zostały w sposób zrozumiały wyjaśnione zasady działania mechanizmu klauzuli indeksacyjnej lub zmienności kursów walut;
- Powód nie miał możliwości zapoznać się z projektem Umowy i Regulaminu oraz pozostałą dokumentacją w sposób pełny i rzetelny przed podpisaniem Umowy;
- Pozwany nie poinformował Powodów w sposób zrozumiały o wiążącym się
z zawarciem Umowy ryzyku, możliwych konsekwencjach ekonomicznych wzrostu kursu waluty i jego potencjalnym wpływie na wysokość kapitału kredytu oraz jego poszczególnych rat;

- postanowienia Umowy były niejasne, niejednoznaczne lub nieprecyzyjne;
- transakcje dokonywane przez Bank nie miały charakteru rzeczywistego (były dokonywane „na papierze");

- zastosowany w umowie kredytu mechanizm indeksacji jest tożsamy z swapem walutowo- procentowym;

- obrót walutowy miał charakter pozorny;

- postanowienia Umowy były niejasne, niejednoznaczne lub nieprecyzyjne;
- Strony zastosowały dwa mierniki wartości;

- Powód nie miał wpływu na treść postanowień Umowy;

- Bank stosował jakikolwiek nieweryfikowalny mechanizm;

- istniały podstawy do eliminacji indeksacji z Umowy, w szczególności przy pozostawieniu stopy oprocentowania właściwej dla kredytów indeksowanych (...);
- na Powoda został przerzucony cały ciężar ryzyka kursowego związany z Umową;
- Bank arbitralnie lub dowolnie ustalał kurs (...) publikowany w (...);
- kwestionowane postanowienia Umowy kształtowały prawa i obowiązki Stron
w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami lub naruszając interesy Powodów, tym bardziej w stopniu rażącym;

- doszło do naruszenia równowagi kontraktowej Stron;

- Powód dokonał jakiejkolwiek „nadpłaty" na rzecz Banku;

- Bank pobrał od Powoda raty kapitałowo-odsetkowe lub jakiekolwiek inne świadczenie w wysokości wyższej niż Powodowie powinni spłacić;

- jakiekolwiek świadczenie Powoda na rzecz Banku było świadczeniem nienależnym.
Ponadto pozwany zarzucił powodom brak interesu prawnego w żądaniu ustalenia oraz podniósł zarzut przedawnienia. Podkreślił znaczenie dla sprawy aneksu z 29.10.2012 r.

Ustalenie faktów istotnych dla rozstrzygnięcia

Strona powodowa i pozwany podpisali w dniu 23.01.2007 r. umowę kredytu hipotecznego nr (...)/ (...) z dnia 18.01.2007 r. (umowa k. 57-62). Powodowie potwierdzili otrzymanie regulaminu obowiązującego w dniu zawarcia umowy
i zapoznanie się z nim, akceptując postanowienia w nim zawarte (§ 1 ust. 1 umowy). Umowa została podpisana na podstawie wniosku kredytowego, w którym kwotę wnioskowanego kredytu powódka oznaczyła w walucie polskiej (190 000 zł), zaś jako walutę kredytu wskazała walutę szwajcarską ( (...)) z okresem spłaty 420 miesięcy (wniosek kredytowy k. 376). Strona powodowa podpisała także pisemną informację (bez wskazania daty) dotyczącą ryzyka zmiany kursów walutowych i stóp procentowych oświadczając, że w pierwszej kolejności przedstawiono jej ofertę kredytu w PLN, z której zrezygnowała (informacja dla wnioskodawców k. 413).

W § 2 ust. 2 umowy wskazano, że kredyt jest indeksowany do (...), po przeliczeniu wypłaconej kwoty zgodnie z kursem kupna (...) według Tabeli Kursów Walut Obcych obowiązującego w Banku w dniu uruchomienia kredytu lub transzy,
z zastrzeżeniem, że zmiany kursów walut w okresie kredytowania mają wpływ na wysokość kwoty zaciągniętego kredytu i raty kapitałowo-odsetkowej.

W § 4 ust. 4 ustalono, że zamiana waluty kredytu ma wpływ na wysokość kwoty kredytu oraz wysokość rat kapitałowo-odsetkowych i dokonywania jest w oparciu
o opisane szczegółowo zasady, odwołujące się do zastosowania kursu kupna lub sprzedaży dewiz na podstawie obowiązującej w Banku (...).

Oprocentowanie kredytu ustalono jako zmienne i stanowiące sumę stałej marży oraz stopy referencyjnej (...) ( (...)) obowiązującej w dniu sporządzenia umowy, zaś zmiana oprocentowania miała następować w cyklu kwartalnym i przyjmować wartość z ostatniego dnia roboczego ostatniego miesiąca poprzedzającego kolejny kwartał kalendarzowy (§ 6).

Spłata kredytu miała następować w PLN z zastosowaniem kursu sprzedaży (...) obowiązującego w dniu płatności raty kredytu, zgodnie z Tabelą Kursów Walut Obcych Banku (§ 7 ust. 1). Spłata kredytu miała następować przez bezpośrednie potrącenie przez Bank należnych mu kwot z rachunku bankowego kredytobiorcy,
w 420 ratach miesięcznych, w tym 10 rat obejmujących odsetki w okresie karencji spłaty kredytu oraz 410 równych rat miesięcznych zawierających malejącą część odsetek oraz rosnącą część raty kapitałowej (§ 7 ust. 2 i 3).

Kredytobiorca mógł dokonać wcześniejszej spłaty kredytu, poprzez złożenie pisemnej dyspozycji spłaty, wskazując jednocześnie, czy spłata skróci okres spłaty kredytu z zachowaniem miesięcznych rat kapitałowo-odsetkowych czy też zmniejszy wysokość miesięcznych rat kapitałowo-odsetkowych z zachowaniem okresu spłaty kredytu. Wcześniejsza spłata kredytu nie mogła być dokonana w okresie, w którym kredyt uruchamiany w transzach nie został wypłacony w całości oraz w okresie karencji w spłacie kapitału kredytu (§ 8).

Zgodnie z Regulaminem Kredytowania Osób Fizycznych w Ramach Usług (...) w Banku (...) S.A. (regulamin o treści obowiązującej
w dacie umowy: k. 30-38):

§ 2 pkt 19 – kredyt w walucie obcej to kredyt udzielony w PLN, indeksowany kursem waluty obcej wg Tabeli Kursów Walut Obcych obowiązującej w Banku;

§ 3 ust. 2 – kredyt może być indeksowany kursem waluty obcej na podstawie obowiązującej w Banku (...);

§ 5 ust. 16 - W przypadku kredytu w walucie obcej:

1)  wnioskodawca we wniosku o udzielenie kredytu określa kwotę kredytu
w PLN z zaznaczeniem waluty wnioskowanego kredytu,

2)  kredyt jest kredytem indeksowanym do walut wymienialnych i jest udzielany w złotych polskich. W umowie kredytowej kwota kredytu jest określona
w PLN,

3)  uruchomienie środków z kredytu następuje w sposób określony
w dyspozycji uruchomienia kredytu, po jej akceptacji przez Bank;

§ 8 ust. 3 - W przypadku kredytu w walucie obcej kwota raty spłaty obliczona jest według kursu sprzedaży dewiz, obowiązującego w Banku na podstawie obowiązującej w Banku (...) z dnia spłaty;

§ 9 ust. 4 – W przypadku kredytu indeksowanego kursem waluty obcej Bank
w następnym dniu po upływie terminu wymagalności kredytu dokonuje przewalutowania całego wymagalnego zadłużenia na PLN z zastosowaniem aktualnego kursu sprzedaży dewiz, obowiązującego w Banku na podstawie obowiązującej w Banku (...). Od wymagalnego kapitału wyrażonego w PLN Bank nalicza dalsze odsetki w wysokości dwukrotności odsetek ustawowych.

§ 10 ust. 4 - W przypadku kredytu indeksowanego kursem waluty obcej kwota wcześniejszej spłaty jest obliczana według kursu sprzedaży dewiz na podstawie obowiązującej w Banku (...) z dnia realizacji, wskazanego przez Kredytobiorcę w dyspozycji o dokonanie wcześniejszej spłaty.

§ 10 ust. 5 - W przypadku kredytu indeksowanego kursem waluty obcej prowizja za wcześniejszą spłatę ustalana jest od kwoty wcześniejszej spłaty, przeliczonej według kursu sprzedaży dewiz na podstawie obowiązującej w Banku (...) z dnia realizacji wcześniejszej spłaty.

W umowie ani regulaminie nie zdefiniowano Tabeli Kursów, jak też nie wskazano sposobu ustalania kursów służących do określania zobowiązań stron umowy. Na zabezpieczenie spłaty kredytu wraz z odsetkami i innymi kosztami ustanowiono m.in. hipotekę (§ 9 umowy). Jest bezsporne, że wypłata kredytu nastąpiła w złotówkach, po spełnieniu warunków określonych w § 3 umowy, w dacie późniejszej niż data zawarcia umowy. Spłata kredytu odbywała się zawsze (i nadal odbywa – bo kredyt jest nadal spłacany) przez obciążenie rachunku powódki w banku w PLN.

W dniu 29.10.2012 r. strony zawarły aneks nr (...) (dowód: k. 63), w którym sprecyzowały sposób ustalania w Tabeli Kursów Walut Obcych Banku kursów waluty obcej, do której indeksowany jest kredyt, a także przewidziały, że odtąd spłata kredytu następować będzie w tej walucie obcej na rachunek bankowy o wskazanym numerze, przeznaczony na spłatę kredytu.

Jest bezsporne (niekwestionowane przez bank) twierdzenie powodów (ustęp IV.A. s. 15 pozwu), że przed 30.11.2012 r. powodowie spełniali świadczenia wobec banku w PLN, natomiast od tej daty spłacali już kredyt tylko w (...).

Z niekwestionowanego przez strony, dołączonego do pozwu zaświadczenia pozwanego banku z 15.05.2023 r. (dowód: k. 64) wynika ustalenie, że powodowie ponieśli wymienione tam szczegółowo koszty ubezpieczenia na życie, opłaty z tytułu refinansowania ubezpieczenia pomostowego, składek z tytułu ubezpieczenia nieruchomości oraz opłat z tytułu wyceny / kontroli inwestycji. Ponieważ pozwany nie zakwestionował twierdzeń pozwu podanych na ten temat (w żądaniu pozwu i w ust. IX.B, s. 91 pozwu), należało uznać za bezsporne, że powodowie do dnia wniesienia pozwu spełnili w wykonaniu spornej umowy na rzecz pozwanego świadczenia w sumie 104 207,60 zł (suma: rat kapitałowo-odsetkowych, składek ubezpieczenia na życie, opłat z tytułu refinansowania ubezpieczenia pomostowego, składek z tytułu ubezpieczenia nieruchomości oraz opłat z tytułu wyceny nieruchomości) i 40 859,97 CHF (suma rat kapitałowo-odsetkowych spełnionych w walucie obcej, podczas gdy otrzymali od banku kredyt w kwocie 260 000 zł.

W razie eliminacji z umowy abuzywnego mechanizmu indeksacji, przy pozostawieniu w mocy pozostałej części umowy, nadpłata powodów dotycząca okresu spłaty w złotych polskich – a więc do 31.10.2012 r. (różnica między tym, co spłacili,
a co powinni byli przy takim założeniu spłacić) wynosi 16 524,02 zł (dowód: niekwestionowana przez strony pisemna opinia biegłej sądowej I. Ł. k. 625).

Pismem z 30.06.2023 r. (dowód: k. 74) powodowie wezwali bank do zwrotu sum: 104 207,60 zł i 40 859,97 CHF w terminie 14 dni, powołując się na nieważność umowy kredytu.

Powodowie zawarli umowę kredytu jako konsumenci, pozostając w związku małżeńskim. Celem zawarcia umowy kredytu i pozyskania środków było nabycie działki i budowa domu w O. przy ulicy (...), w którym powodowie zamieszkali
i nadal mieszkają – niezwiązanego z żadną działalnością gospodarczą. Zarówno wniosek kredytowy, jak i umowę w kształcie zaproponowanym przez pozwanego podpisali w banku, a treść umowy nie była wynikiem negocjacji. W toku zawierania umowy nie zostali ustnie poinformowani o ryzyku kursowym (dowód: zeznania powodów k. 537-538)

Rozważania prawne

Fakty ustalono na podstawie spójnego, wiarygodnego materiału dowodowego: dokumentów złożonych przez obie strony (wzajemnie niekwestionowanych) oraz zeznań powodów. Pozostałe dokumenty złożone przez pozwanego (dołączone do odpowiedzi na pozew – w tym znajdujących się na płycie CD), mimo że zostały potraktowane jako dowody, nie wniosły do sprawy istotnej treści i nie stały się podstawą ustaleń faktycznych, ponieważ nie dotyczą tej konkretnej umowy kredytu
i mogą być traktowane jedynie w kategoriach uzupełnienia stanowiska pozwanego. Sąd pominął dowody z protokołów zeznań świadków: K. M. i J. C. (złożonych w innej sprawie), uznając, że nie będą one przydatne do rozstrzygnięcia. Nie brali oni udziału w okolicznościach zawarcia umowy kredytu. Jedynymi dowodami istotnymi dla oceny ważności i skuteczności umowy mogły być dokumenty zawarte
w procedurze składania wniosku kredytowego i zawarcia umowy, zeznania świadków pozwanego biorących udział w procesie zawierania umowy, a także zeznania strony powodowej. Zarzuty pozwanego mogłyby być oparte tylko na zeznaniach takich świadków (pośredników kredytowych lub pracowników banku), którzy rozmawiali
z powodami i mogliby przez to wnieść do sprawy coś, co w okolicznościach stosunku prawnego nie zostało objęte dokumentami. Dlatego Sąd dopuścił dowód z pisemnych zeznań M. W. i M. R. (k. 555-561 i 568-577), jednak uznał je za niewnoszące żadnej istotnej treści do sprawy, ponieważ większość odpowiedzi tych osób na zadane im pytania sprowadzała się do słów: nie pamiętam / nie wiem.

Sąd pominął też dowód z opinii biegłego powołanej na okoliczności wskazane w odpowiedzi na pozew, ponieważ tezy pozwanego nie miały nic wspólnego w świetle poniższych wywodów – prowadzących do wniosku, że umowa jest nieważna.

Strony różniły się mniej co do faktów, a więcej co do oceny skutków podpisanej między nimi umowy.

Żądania główne strony powodowej opierały się na ustaleniu, że nie istnieje między stroną powodową a pozwanym stosunek prawny wynikający ze spornej umowy kredytu. Żądania strona powodowa opierała przede wszystkim na twierdzeniu, że umowa zawiera klauzule abuzywne w przedmiocie indeksacji – przede wszystkim zawarte w § 2 ust. 2 i w § 7 ust. 1, co skutkuje nieważnością całej umowy, bowiem nie ma możliwości zastąpienia powyższego zapisu innym postanowieniem. Podstawą faktyczną sformułowanych roszczeń jest suma świadczeń spełnionych przez stronę powodową w wykonaniu spornej umowy.

Żądanie niepieniężne strony powodowej jest osadzone w art. 189 k.p.c. , który wymaga od strony żądającej ustalenia wykazania interesu prawnego.
W ocenie Sądu, strona powodowa miała interes prawny w wytoczeniu powództwa, ponieważ merytoryczne rozstrzygnięcie w sprawie ostatecznie zniweluje jakiekolwiek wątpliwości co do treści umowy oraz pozwoli na usunięcia zabezpieczeń danych pozwanemu. Zakończy zatem niepewność, w której znalazła się strona powodowa
i nałoży na strony obowiązek respektowania zapadłego rozstrzygnięcia. Skutku takiego nie zapewniłaby sentencja wyroku zasądzającego należności pieniężne, ponieważ nie ma wystarczająco konkretnej ustawowej regulacji mocy wiążącej sentencji
i uzasadnienia wyroku zasądzającego świadczenia pieniężne ani jednolitości orzecznictwa w tym przedmiocie.

Zgodnie z art. 385 ¹ k.c. postanowienia umowy zawieranej z konsumentem, które kształtują jego prawa i obowiązki w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami lub rażąco naruszają jego interesy, nie są wiążące, jeżeli nie zostały uzgodnione indywidualnie. Nie dotyczy to postanowień określających główne świadczenia stron,
w tym cenę lub wynagrodzenie, jeżeli zostały sformułowane w sposób jednoznaczny
(§ 1). Nieuzgodnione indywidualnie są te postanowienia umowy, na których treść konsument nie miał rzeczywistego wpływu, co w szczególności odnosi się do postanowień umowy przejętych z wzorca umowy zaproponowanego konsumentowi przez kontrahenta (§ 3). Wszelkie klauzule sporządzone z wyprzedzeniem są klauzulami pozbawionymi cechy indywidualnego uzgodnienia i okoliczności tej nie niweczy fakt, że konsument mógł znać ich treść. Uznanie, że treść danego postanowienia umownego została indywidualnie uzgodniona, wymagałoby wykazania, że konsument miał realny wpływ na konstrukcję niedozwolonego (abuzywnego) postanowienia wzorca umownego, zaś konkretny zapis był z nim negocjowany.

Zdaniem Sądu Okręgowego, że umowa jest nieważna, a podstawą tej nieważności nie powinien być ani art. 69 prawa bankowego, ani art. 58 § 2 k.c. (sprzeczność umowy z zasadami współżycia społecznego), ani art. 353 ¹ k.c. (sprzeczność umowy z naturą stosunku), ani też pozostałe przepisy wymienione w uzasadnieniu pozwu, lecz występowanie w umowie niedozwolonych klauzul waloryzacyjnych (art. 385 ¹ k.c.), których eliminacja oraz niemożność ich zastąpienia innym mechanizmem przeliczeniowym w oparciu o przepisy prawa o charakterze dyspozytywnym (w braku zgody konsumenta na takie rozwiązanie) sprawia, że umowa nie może być wykonywana, co musi skutkować jej upadkiem. Nieważność umowy wynika nie z samego faktu istnienia klauzul abuzywnych, lecz z niemożliwości jej kontynuowania po ich usunięciu. W pierwszej kolejności, na zasadzie lex specialis derogat legi generali, zastosowanie mają przepisy prawa konsumenckiego, które określają inne sankcje zawarcia w umowie postanowień /niedozwolonych. Przy tym klauzuli zasad współżycia społecznego określonej w art. 58 § 2 k.c. odpowiada klauzula dobrych obyczajów (zob. uchwałę Sądu Najwyższego z 20 grudnia 2012 r., III CZP 84/12). Klauzule waloryzacyjne zawarte w umowie stron spełniają przesłanki art. 385 ¹ , co skutkuje ich bezskutecznością.

Konsumencki charakter umowy nie budzi wątpliwości – został wykazany wiarygodnymi zeznaniami strony powodowej. Nieruchomość nie została zakupiona na cele działalności gospodarczej.

W orzecznictwie przyjmuje się (uchwała 7 sędziów Sądu Najwyższego z 20 czerwca 2018 r., III CZP 29/17), że oceny abuzywności dokonuje się na datę dokonania czynności. Okoliczności, które zaistniały po zawarciu umowy, nie mają znaczenia dla oceny abuzywności postanowień umownych. Bez znaczenie są więc wszelkie dowody (w tym opinia biegłego) idące w kierunku ustalenia czynników ekonomicznych i warunków, w jakich odbywało się wykonywanie umowy. Bez znaczenia jest też więc wejście w życie tzw. „ustawy antyspreadowej”.

Z tej też przyczyny zupełnie bez znaczenia jest treść aneksu do umowy.

Obecnie w orzecznictwie nie budzi najmniejszych wątpliwości, że kredyty denominowane i indeksowane do kursu waluty obcej są kredytami w walucie polskiej (np. postanowienie Sądu Najwyższego z 19 października 2018 r., IV CSK 200/18).

Z uwagi na ukształtowane już orzecznictwo sądów powszechnych, Sądu Najwyższego oraz (...) nie ma obecnie potrzeby szerszego ustosunkowywania się do kwestii samej abuzywności klauzul przeliczeniowych we „frankowym” kredycie denominowanym czy indeksowanym. Nie ulega już żadnych wątpliwości, że tego typu klauzule stanowią główny przedmiot umowy kredytu, a sposób ich ukształtowania
z odwołaniem do kursu kupna i sprzedaży z tabel kursowych banku jest wystarczającym argumentem za uznaniem ich za niejasne i niejednoznaczne. Mechanizm ten nie daje odpowiedzi na pytanie, w jaki konkretnie sposób bank ustala swoje kursy walut. Mechanizm ustalania przez bank kursów waluty, który pozostawia mu swobodę (wręcz dowolność), jest sprzeczny z dobrymi obyczajami i rażąco narusza interesy konsumenta, a klauzula, która nie zawiera jednoznacznej treści i przez to pozwala na pełną swobodę decyzyjną banku, jest klauzulą niedozwoloną w rozumieniu art. 385 ¹ § 1 k.c. (wyroki Sądu Najwyższego z 27 listopada 2019 r., II CSK 483/18
i z 27 lutego 2019 r., II CSK 19/18, z 15 lutego 2013 r., I CSK 313/12). Co więcej, Sąd Okręgowy w Olsztynie uważa, że nie tylko odniesienie do kursów banku jest abuzywne, lecz abuzywnością dotknięty jest cały mechanizm przeliczeniowy (międzywalutowy), ponieważ obciążał on w dacie umowy kredytobiorcę pełnym, nieograniczonym ryzykiem wzrostu kursu waluty, podczas gdy ryzyko walutowe banku (idące w przeciwnym kierunku, bo na wypadek spadku kursu waluty) ograniczało się tylko do kwoty udzielonego kredytu. Kredytobiorca nie był w stanie w dacie umowy oszacować kwoty, którą będzie musiał świadczyć w przyszłości, a rażące naruszenie jego interesów polegało na nieusprawiedliwionej dysproporcji praw i obowiązków na jego niekorzyść w stosunku obligacyjnym, połączonej z wywołaniem błędnego przekonania u kredytobiorcy, że zaoferowano mu produkt bezpieczny. W tym zakresie Sąd podziela wywody Sądu Najwyższego z uzasadnienia wyroku z 7 listopada 2019 r. (IV CSK 13/19).

Tworzące ten mechanizm zapisy nie zostały ze stroną powodową indywidualnie uzgodnione, co wynika z jej przesłuchania. Strona powodowa nie miała rzeczywistego wpływu na ukształtowanie postanowień umownych, co stanowiłoby wynik porozumienia stron, względnie – świadomej zgody konsumentów w zakresie ich zastosowania, poprzedzonej negocjacjami (postanowienie Sądu Najwyższego
z 6 marca 2019 r., I CSK 462/18). Bank bezspornie posłużył się wzorcem umownym.

Bank nie wykazał, by strona powodowa została właściwie poinformowana
o ryzyku kursowym. Zapisy spornej umowy tego dotyczące są – w świetle ugruntowanych poglądów orzecznictwa Sądu Najwyższego – niewystarczające. Winno to być zaś klarowne przedstawienie informacji i ewentualnych symulacji, które
w sposób przystępny i czytelny wskazywałyby konsumentowi, w jaki sposób będzie się kształtowało jego zadłużenie i wysokość rat w sytuacji ewentualnego wzrostu kursu (...). Dokumenty nie wskazują na to, by strona powodowa została właściwie przestrzeżona przed tym, że jej odpowiedzialność za wzrost kursu jest nieograniczona.

Tym samym, stosownie do treści art. 385 ¹ § 1 zd. 1 k.c., zakwestionowane pozwem postanowienia nie wiążą strony powodowej (posiadającej status konsumenta), a zatem nie wywołują one skutków prawnych od samego początku, chyba że powodowie następczo udzielą świadomej, wyraźnej i wolnej zgody na te postanowienia i w ten sposób jednostronnie przywrócą im skuteczność (uchwała Sądu Najwyższego
z 20 czerwca 2018 r., III CZP 29/17, wyrok (...) z 3 października 2019 r., C-260/18).

Brak możliwości stosowania norm o charakterze ogólnym nie pozwala na sięgnięcie do domniemanej woli stron lub utrwalonych zwyczajów (art. 65 k.c. i art. 56 k.c.), które w odniesieniu do innych stosunków prawnych pozwalałyby na ustalenie wartości świadczenia określonego w walucie obcej np. przez odniesienie się do tej waluty według kursu średniego ogłaszanego przez Narodowy Bank Polski lub innych kursów wskazywanych przez strony w umowie. Nie ma zwłaszcza możliwości sięgnięcia po przepis art. 358 § 2 k.c., który posługuje się takim właśnie kursem
w przypadku możliwości spełnienia świadczenia wyrażonego w walucie obcej. Świadczenia obu stron były wyrażone w walucie polskiej (wypłata kredytu
i jego spłata następowały bowiem w PLN, a (...) był tylko walutą przeliczeniową). Nawet gdyby uznać, że art. 358 § 2 k.c. mógłby być stosowany do skutków, które nastąpiły po dacie jego wejścia w życie to nadal brak byłoby możliwości ustalenia kursu, według którego należałoby przeliczać zobowiązania stron sprzed tej daty, czyli przede wszystkim ustalić wysokości zadłużenia w (...) po wypłacie kredytu. Konsument, wyrażając zgodę na uzupełnienie umowy przepisem dyspozytywnym, może zapobiec jej nieważności. W przypadku braku takiej zgody - sąd stwierdza nieważność umowy.

Powyższa ocena prawna kredytu indeksowanego do waluty obcej zmienia istniejącą do 24.04.2024 r. linię orzeczniczą Sądu Okręgowego w Olsztynie w tym składzie, w której przeważały wyroki oparte na koncepcji utrzymania umowy jako złotowej, pozbawionej abuzywnego mechanizmu przeliczeniowego. Zmiana ta nastąpiła 25.04.2024 r. wskutek tego, że Sąd Najwyższy w składzie całej Izby Cywilnej podjął uchwałę III CZP 25/22, mającą moc zasady prawnej, w której wskazał m.in., iż:

1. W razie uznania, że postanowienie umowy kredytu indeksowanego lub denominowanego odnoszące się do sposobu określania kursu waluty obcej stanowi niedozwolone postanowienie umowne i nie jest wiążące, w obowiązującym stanie prawnym nie można przyjąć, że miejsce tego postanowienia zajmuje inny sposób określenia kursu waluty obcej wynikający z przepisów prawa lub zwyczajów.

2. W razie niemożliwości ustalenia wiążącego strony kursu waluty obcej w umowie kredytu indeksowanego lub denominowanego umowa nie wiąże także w pozostałym zakresie.

3. Jeżeli w wykonaniu umowy kredytu, która nie wiąże z powodu niedozwolonego charakteru jej postanowień, bank wypłacił kredytobiorcy całość lub część kwoty kredytu, a kredytobiorca dokonywał spłat kredytu, powstają samodzielne roszczenia
o zwrot nienależnego świadczenia na rzecz każdej ze stron.

Uchwała ta jest przekonująca, a przede wszystkim powinna spełnić rolę ujednolicenia orzecznictwa sądowego w poruszanych tu kwestiach.

Konsekwencją nieważności umowy jest ustalenie na podstawie art. 189 k.p.c. nieistnienia stosunku prawnego, a także przyjęcie, że strony nabyły wierzytelności
o zwrot swych świadczeń spełnionych w trakcie wykonywania tej umowy, w oparciu
o art. 405 k.c. w zw. z art. 410 k.c. Wysokość sumy świadczenia strony powodowej była wykazana niezakwestionowanymi twierdzeniami pozwu, w znacznej części potwierdzonymi zaświadczeniem banku. Zasądzono ją z odsetkami ustawowymi za opóźnienie na podstawie art. 481 § 1 i 2 k.c. zgodnie z żądaniem pozwu, uznając to za uzasadnione z uwagi na datę wystąpienia do banku z reklamacją zawierającą żądanie zwrotu spłaty (typowa wierzytelność bezterminowa, której wymagalność zależy od daty wezwania do zwrotu świadczenia).

Nie doszło przy tym do przedawnienia. Żądanie ustalenia nie podlega w ogóle przedawnieniu, zaś w odniesieniu do roszczeń pieniężnych decydujące są następujące względy.

Zgodnie z art. 118 k.c. w brzmieniu obowiązującym do 9.07.2018 r., termin przedawnienia roszczeń powoda (niezwiązany z prowadzeniem działalności gospodarczej) o zwrot nadpłaty świadczenia spełnionego ratalnie (niemającego charakteru świadczenia okresowego, jakim byłby np. czynsz najmu), wynosił 10 lat. Świadczenie nienależne ma charakter bezterminowy, a bieg terminu przedawnienia rozpoczyna się w chwili określonej w art. 120 § 1 k.c. zdanie drugie, czyli od dnia,
w którym roszczenie stałoby się wymagalne, gdyby uprawniony podjął czynność
w najwcześniej możliwym terminie (wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku
z 18.08.2017 r., I ACa 122/17). W przypadku dochodzenia nadpłaconych rat kapitałowo-odsetkowych na podstawie konstrukcji świadczenia nienależnego okres przedawnienia wynosił 10 lat zgodnie z art. 118 k.c. W związku z wejściem w życie ustawy z dnia 13 kwietnia 2018 r. o zmianie ustawy Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustawach (Dz.U.2018.1104 z dnia 8 czerwca 2018 r.) termin przedawnienia wynosi 6 lat. Zgodnie z art. 5 ust. 2 cytowanej ustawy, jeżeli termin przedawnienia jest krótszy niż według przepisów dotychczasowych, bieg terminu przedawnienia rozpoczyna się z dniem wejścia w życie niniejszej ustawy. Zgodnie z wyrokami (...)
z 22.04.2021 r. (C-485/19) i z 10.06.2021 r. (C-6-9/19) oraz w połączonych sprawach od C-776/19 do C-782/19, przepisy dyrektywy 93/13/EWG w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich wprawdzie sprzeciwiają się przedawnieniu roszczeń konsumenckich, mających na celu stwierdzenie, że dane postanowienia umowne mają charakter nieuczciwy (np. roszczeń o ustalenie bezskuteczności postanowień, nieważności umowy lub nieistnienia stosunku prawnego zawierającego postanowienia niedozwolone), jednak nie stoją na przeszkodzie przedawnieniu roszczeń restytucyjnych będących następstwem takiego stwierdzenia, tj. np. roszczeń o zwrot świadczeń spełnionych w wykonaniu postanowień nieuczciwych. Ze wspomnianych wyroków wynika nadto, że bieg terminu przedawnienia takich roszczeń restytucyjnych nie może się rozpocząć lub skończyć przed datą powzięcia przez konsumenta wiedzy o niedozwolonym charakterze takiego postanowienia, względnie przed dniem, w którym przy zachowaniu przeciętnej staranności wiedzę taką mógł - obiektywnie rzecz biorąc – powziąć. Wobec treści uchwały (7 sędziów) Sądu Najwyższego z 7 maja 2021 r. (III CZP 6/21) należy przyjąć, że bieg terminu przedawnienia roszczeń restytucyjnych konsumenta nie może się rozpocząć zanim dowiedział się on lub, rozsądnie rzecz ujmując, powinien dowiedzieć się
o niedozwolonym charakterze postanowienia. Dopiero wówczas mógł wezwać przedsiębiorcę do zwrotu świadczenia (art. 455 k.c.), tj. podjąć czynność, o której mowa w art. 120 § 1 k.c. Z perspektywy czasu należy uznać, że tylko przyczynkiem do dyskusji na temat ważności umów „frankowych” oraz skuteczności ich postanowień, była data wejścia w życie ustawy antyspreadowej, tj. 26.08.2011 r. Dopiero rok 2019 należy potraktować za datę, przed którą nie mógł rozpocząć się termin przedawnienia konsumenckich roszczeń wywodzonych w umów „frankowych” – przyniósł on orzecznictwo (...) (orzeczenie C-260/18 z 3 października 2019 r. w sprawie D.), a za nim Sądu Najwyższego, korzystne dla kredytobiorców, stanowiące odtąd podstawę masowego zjawiska polegającego na kwestionowaniu kredytów frankowych. Do dnia wniesienia pozwu nie upłynął od tej daty okres 10-letni, stąd roszczenia pieniężne pozwu są w całości nieprzedawnione.

Nie zachodzi żadna przesłanka negatywna żądania zwrotu nienależnego świadczenia. Strona powodowa nie wiedziała, że świadczy bez podstawy prawnej. Fakt, że wytoczyła powództwo, świadczy tylko o tym, że liczy na uwzględnienie jej roszczeń, a nie ma pewności co do słuszności swego stanowiska. Orzecznictwo sądów powszechnych i Sądu Najwyższego jest w poruszonych tu kwestiach niejednolite. Strona powodowa świadczyła ponadto w przymusowej sytuacji – zaniechanie świadczenia wiązałoby się z oświadczeniem o wypowiedzeniu umowy przez bank, z wszystkimi negatywnymi tego dla strony powodowej konsekwencjami.

W żadnym razie nie można uznać strony powodowej, broniącej się przed krzywdzącymi ją postanowieniami umowy kredytowej – zmierzającej do uzyskania rozstrzygnięcia, w którym zostanie wzbogacona kosztem pozwanego banku, za nadużywającą prawa podmiotowego lub postępującą niezgodnie z zasadami współżycia społecznego. To bank był stroną silniejszą kontraktu i to on sformułował postanowienia umowne, które okazały się być wadliwe.

Zwrot świadczeń spełnionych w wykonaniu umowy nieważnej obejmuje wszystkie płacone drugiej stronie sumy, co dotyczy również składek na ubezpieczenie oraz innych opłat wymienionych w pozwie. Były one przekazywane bankowi, zgodnie
z umową sformułowaną przez bank, na odpowiedzialność banku i w jego interesie. Dla konsumenta jest bez znaczenia, co ze składkami działo się później – czy bank przekazał je innemu podmiotowi (zakładowi ubezpieczeń) czy zachował dla siebie.

Strona powodowa wygrała proces w całości i zasługuje zgodnie z art. 98 k.p.c. na zwrot uzasadnionych kosztów. Na jej koszty procesu składają się: opłata od pozwu (1000 zł), opłata za pełnomocnictwo (17 zł) i wynagrodzenie pełnomocnika w stawce minimalnej 10 800 zł – odpowiedniej do wartości przedmiotu sporu, a także wykorzystana część zaliczki na wynagrodzenie biegłej (1036,48 zł). Łącznie daje to 18 353,48 zł. Sąd nie znalazł podstaw do przyznania wynagrodzenia pełnomocnika
w stawce wyższej niż minimalna.

sędzia Rafał Kubicki